Historia

Domek świętej Rodziny z Nazaretu był uważany za miejsce święte od czasów Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Według palestyńskiej tradycji został zbudowany przez rodziców Matki Bożej - św. Joachima i św. Annę. W jego murach gromadzili się po Wniebowstąpieniu Jezusa Chrystusa na modlitwę i czuwanie apostołowie z Maryją i pierwszymi chrześcijanami. W 327 r. św. Helena, podczas swej pielgrzymki do Ziemi świętej, odnalazła dom Jezusa w Nazarecie i poleciła zbudować nad nim dużą i piękną świątynię. Kościół ten, dwukrotnie burzony i odbudowywany, mieścił w swym wnętrzu małe pomieszczenie, w którym według starożytnych relacji zamieszkiwała święta Rodzina podczas swego pobytu w Nazarecie.
W l. 1291-1294 Domek nazaretański został w częściach przetransportowany drogą morską przez krzyżowców do Włoch, do miejscowości nazwanej później Loreto. Zapewne obawiano się profanacji czy nawet zburzenia go przez muzułmanów. Od poł. XV w. wzrosła liczba pielgrzymów przybywających do Loreto. Reprezentowali oni wszystkie narodowości, grupy społeczne, zawody i stanowiska. Święty Domek w Loreto, stojący niegdyś pośród wawrzynowego lasu, a dziś pod kopulą wspanialej bazyliki, był i jest uważany za jedno z centralnych ośrodków maryjnego kultu na świecie.

Na teren Rzeczpospolitej kult Matki Boskiej Loretańskiej dotarł w początkach XV wieku. Jego znajomość zawdzięczamy polskim pątnikom pielgrzymującym do Loreto. Dzięki jezuitom, franciszkanom i bernardynom, kult ten przyjął się na dobre. Cały okres XVII i XVIII w. to złoty okres kultu loretańskiego na terenie Rzeczpospolitej. Najszersze kręgi zataczał wśród magnaterii i szlachty. Z inicjatywy pielgrzymów powracających z Italii budowano domki i kaplice loretańskie, a najbogatsi pątnicy sprowadzali zagranicznych budowniczych i finansowali budowy. W XVII i XVIII wieku w Polsce powstało kilkadziesiąt tzw. domków loretańskich.
Jednym z czołowych polskich propagatorów kultu loretańskiego był Jakub Sobieski, ojciec króla Jana III, który podczas swojej kilkuletniej podróży po Europie nawiedził w 1612 roku Loreto. Sam król opiece Matki Boskiej Loretańskiej zawierzył obronę Wiednia, a po zwycięskiej bitwie (1683) jako trofeum wysłał do Loreto główną chorągiew Mahometa. Co więcej, po bitwie wiedeńskiej, w ruinach spalonego przez Turków w okolicach Wiednia pałacu, hetman wielki koronny Stanisław Jabłonowski znalazł pochodzącą z 1 połowy XVII w. kopię cudownej figury Matki Boskiej, którą ofiarował Janowi III Sobieskiemu. Po powrocie króla do kraju obraz Matki Boskiej otoczono ogromną czcią. Ikonę przechowywano w rezydencjach królewskich; król zabierał ją niekiedy na wyprawy wojenne.
Na przestrzeni 300 lat (XVI-XVIII w.) powstało na terenie Polski ponad 30 ośrodków kultu loretańskiego, w tym domki (m.in. Gołąb, Kraków, Lwów, Piotrkowice, Praga i Stwołowicze), kościoły p.w. Matki Bożej Loretańskiej (Chodel, Lwów, Sierp i Telsze), kaplice loretańskie (m.in. Anglona, Godów, Kraków – klasztor klarysek, Kraków - kościół św. Piotra i Pawła, Kraków - kościół mariacki, Kraków - kościół św. Krzyża, Olkienniki, Poznań, Wilno, Wojnicz) oraz inne miejsca z cudownymi wizerunkami (np. Borówno, Bystrzyca, Iwje, Kalisz, Kraków - kościół św. Barbary, Lublin, Mińsk, Nieśwież, Olkusz, Posinie, Poszyrwianty, Stary Sącz, Żółkiew). Do dziś pozostało ich tylko kilkanaście.
Domki loretańskie budowano według wymiarów Santa Casa (w rzucie poziomym) co było warunkiem uzyskania przywilejów i odpustów. Zazwyczaj były bogato zdobione i oświetlone oliwnymi lampami. Ołtarze pokrywano płytami marmurowymi lub stiukami. W ten sposób nawiązywano do wystroju świętego Domku.Kościoły pod wezwaniem Matki Bożej Loretańskiej budowano najczęściej w XVI i XVII w. Zazwyczaj Loretem nazywano kościół z najbliższym otoczeniem. Kaplice loretańskie najczęściej były dobudowywane do kościołów. Loretem określano także kaplicę lub ołtarz, w których obok innych wizerunków umieszczano figurę lub obraz loretański. We wszystkich kaplicach centralne miejsce zajmował wizerunek loretański, ściany ozdabiano nagrobkami i epitafiami zmarłych fundatorów i dobrodziejów, niekiedy wotami.

Źródło: Józef Marecki OFM Cap., Kult Matki Bożej Loretańskiej w Polsce, Folia Historica Cracoviensia, 1994, Vol. 2, ss. 61-74